Сагаалганай Заhалнууд

Буряад угсаатан Сагаалганай урда тээ дасан ябажа, гараха жэлэйнгээ байдал номдо харуулдаг гуримтай. Ямар заһал хэхэ ёһотойб гэжэ Агын дасанай ехэ гэсхы Чингиз ламатай уулзажа хѳѳрэлдэбэбди.

Чингиз лама.

— Чингиз лама, Сагаалганай урда тээ бидэ гараха жэлэйнгээ заһалнуудые дасанда бүтээнэбди. Энэ хэрэг яагаад зүб мүрөөр бүтээхэ хэрэгтэйб?

— Гаража байһан шэнэ жэл бидэндэ ямар байха гээшэб гэжэ түрүүн зурхай зуруулдаг ёһотой. Тиигэжэ ерэхэ жэлдэ ямар заһалтай, һуудалтайбибди, хии морин хэбтэнги гү, али зогсонги гэжэ мэдэхэ болоно. Тэрэнэй удаа ямар ном уншахаар, ямар сахюусан хуруулхаар байнаб, ямар маани уншажа байхаб гэжэ элирүүлхэ. Лама зурхайн һүүлээр «тоголиг» бэшээд үгэнэ. Дасанай конторо ошожо, тэрэ тоголигоор гараха жэлэйнгээ заһалнуудые бүтээдэг. Зарим зон урид уншалга-нуудта бэшүүлээд, һүүлдэнь зурхай харуулдаг. Энэ, минии һанамжаар, өөһэдыень удаа-шаруулна.

— Ямар заһалнууд байдаг бэ?

— Жэл бүхэн илгаатай, ондо ондоо байдаг. Зурхай харахадаа, бүһэтэй ба эхэнэр хүндэ ами аминдань зурхай зурагдаха. Заһалнууд үбгэн һамган хоёрой һуудал тараадаг, хии мориной, мэнгын заһалнууд, түмэрэй гээд байха.

— Мэнгын заһал яажа бү-тээгдэнэб?

— Мүнөө гараха шара шо-рой нохой жэлнай 9 улаан мэнгэтэй. 9 улаан мэнгэтэй байбал, «мэнгэеэ голлобо» гээд заһал хэгдэхэ. 1982, 1973, 1964,1955,1946 г.м. онуудта түрэһэн байбал, мэнгын заһал хэхэ болоно. Энэ заһалда жэжэхэн 9 шулуу сиидэм хоёрые абаад ерэхэдэ, лама «Мэнгын заһал» гэжэ уншалга уншажа бүтээдэг.

— Хии мориной заһал гээшэ юун бэ?

— Хии морин гээшэ ямар бэ гэжэ үзэхэдѳѳ, амжалтатай, урагшатай байхые харанабди. Хии мориной хэбтэнги байбал, хиидхэдэг. Уруугаа байбалнь, уншалга — заһал хүүлэдэг, зогсонги байгаа һаань, далга абажа, заһал хэхэ.

— Далга абалга яажа бүтээхэ ёһотойб?

— Ламанарые гэртээ залахада гү, али дасанда уншалга хүүлэхэдэ болоно. Ехэ хуралда, Ехэ далгада, Сахюусанда ябажа, далга абаха хэрэгтэй.

— Үшөө ямар заһалнууд бииб?

— Түмэртэ һуудалтай зондо түмэрэй заһал гээд байдаг. Энээниие түмэрэй өөдэһөөр ба тусхай «Түмэрэй заһал» гэһэн уншалгаар бүтээдэг.

— Үбгэн һамган хоёрой һуудалай нэгэдэхэдэ, яажа заһал хэгдэдэг бэ?

— Үбгэн һамганай һуудалай нэгэдэхэдэ, һуудалыень таһалдаг. Хоёр сагаан эдеэн табагтай, сагаан бүдтэй, һү абаад дасан ерэхэдэ, лама заһал хээд үгэхэ.

— Заһал тухай үшѳѳ юун гэжэ нэмэжэ хэлэхээр бэ?

— Зарим зон Сагаалганай урда тээ дасан ябаад, хэрэ-гынь бүтээ гэжэ һанадаг. Монгол һарын шэнын 4-һөө 15 болотор «Монлам Ченмо» хурал болодог. Энээхэн хуралда бүхы заһалнууд уншагдадаг. «Хии мориной заһал», «Жадамба», «Сүнды», «Алтан гэрэл», «Доржо Жодбо», «Сагаан Үбгэн» гээд ехэ шажанай номууд уншагдадаг. Бүхы хуралнууд «Ехэ далгаар» дүүрэдэг. Ганса Сагаалганай урда эдэ заһалнуудые бүтээхэ бэшэ, харин жэлэй туршада уншалга, хуралнуудта ябажа байха хэрэгтэй.

— Баярлаа. Һайнта даа.

Толон